Tài phán hành chính là một khái niệm pháp lý chỉ sự giải quyết các tranh chấp liên quan đến hoạt động của cơ quan hành chính. Tài phán hành chính có thể được thực hiện bởi các tòa án hành chính độc lập hoặc bởi các tòa án thông thường có thẩm quyền xét xử các vụ kiện hành chính. Trong bài luận này, tôi sẽ so sánh tài phán hành chính ở hai nước là Pháp và Việt Nam, dựa trên các tiêu chí sau: lịch sử, cơ cấu, thẩm quyền và quy trình.
Lịch sử
Tài phán hành chính ở Pháp có nguồn gốc từ cuộc Cách mạng Pháp năm 1789, khi nhân dân yêu cầu một hệ thống pháp luật mới để bảo vệ quyền tự do và bình đẳng của họ trước nhà nước. Để đảm bảo tính độc lập của tài phán hành chính, người ta đã tách biệt hoàn toàn giữa các tòa án hành chính và các tòa án dân sự. Năm 1799, Hội đồng trạng thái (Conseil d’Etat) được thành lập để làm cơ quan tối cao của tài phán hành chính, có nhiệm vụ cố vấn cho chính phủ và giải quyết các khiếu nại chống lại các quyết định của cơ quan hành chính. Năm 1872, Hội đồng trạng thái được công nhận là tòa án hành chính cao nhất của Pháp, có thẩm quyền xem xét lại các vụ án của các tòa án hành chính cấp dưới.
Tài phán hành chính ở Việt Nam có lịch sử gắn liền với sự phát triển của nhà nước và pháp luật Việt Nam. Trước khi giải phóng đất nước, Việt Nam đã bị chiếm đóng bởi các thực dân Pháp và Mỹ, nên không có một hệ thống tài phán hành chính riêng biệt. Sau khi giải phóng đất nước, Việt Nam đã xây dựng một nhà nước xã hội chủ nghĩa, trong đó cơ quan hành chính được coi là công cụ để thực hiện ý chí của nhân dân. Do đó, việc giải quyết các tranh chấp liên quan đến hoạt động của cơ quan hành chính được giao cho các cơ quan nhà nước khác nhau, như Ủy ban kiểm tra Đảng, Ủy ban giám sát Quốc hội, Thanh tra Chính phủ, Công an nhân dân và Kiểm toán Nhà nước. Tuy nhiên, việc này đã gây ra nhiều khó khăn và bất công cho người dân, khi họ không có một kênh kháng cáo hiệu quả và minh bạch. Năm 1996, Hiến pháp Việt Nam đã quy định rằng Quốc hội có thẩm quyền thành lập các tòa án hành chính để giải quyết các vụ kiện hành chính. Năm 2014, Luật Tố tụng hành chính đã được ban hành, đánh dấu sự ra đời của tài phán hành chính ở Việt Nam.
Cơ cấu
Tài phán hành chính ở Pháp có một cơ cấu ba cấp, gồm các tòa án hành chính địa phương (Tribunaux administratifs), các tòa án hành chính khu vực (Cours administratives d’appel) và Hội đồng trạng thái. Các tòa án hành chính địa phương là cơ quan xét xử sơ thẩm, có thẩm quyền giải quyết các vụ kiện hành chính liên quan đến các quyết định của các cơ quan hành chính trung ương và địa phương. Các tòa án hành chính khu vực là cơ quan xét xử phúc thẩm, có thẩm quyền xem xét lại các vụ án của các tòa án hành chính địa phương. Hội đồng trạng thái là cơ quan xét xử cassation, có thẩm quyền xem xét lại các vụ án của các tòa án hành chính khu vực, chỉ dựa trên các lý do pháp lý, không xem xét lại các lý do sự thật.
Tài phán hành chính ở Việt Nam có một cơ cấu hai cấp, gồm các tòa án nhân dân thành phố trực thuộc trung ương và các tòa án nhân dân tỉnh (Tòa án nhân dân cấp tỉnh) và Tòa án Nhân dân Tối cao (Tòa án nhân dân cấp cao nhất). Các tòa án nhân dân cấp tỉnh là cơ quan xét xử sơ thẩm, có thẩm quyền giải quyết các vụ kiện hành chính liên quan đến các quyết định của các cơ quan hành chính trung ương và địa phương. Tòa án nhân dân tối cao là cơ quan xét xử phúc thẩm và cassation, có thẩm quyền xem xét lại các vụ án của các tòa án nhân dân cấp tỉnh, dựa trên cả các lý do pháp lý và sự thật.
Thẩm quyền
Tài phán hành chính ở Pháp có thẩm quyền giải quyết các tranh chấp liên quan đến hoạt động của cơ quan hành chính, bao gồm:
– Các tranh chấp về việc ban hành hoặc từ chối ban hành các văn bản có tính pháp lệnh hoặc tính pháp lệnh cá nhân của cơ quan hành chính.
– Các tranh chấp về việc thi hành hoặc từ chối thi hành các nghĩa vụ hoặc quyền của người dân theo luật.
– Các tranh chấp về việc gây thiệt hại cho người dân do hoạt động của cơ quan hành chính.
– Các tranh chấp về việc bổ nhiệm, điều động, kỷ luật hoặc sa thải các công chức nhà nước.
– Các tranh chấp về việc thuế, phí hoặc tiền bồi thường do cơ quan hành chính yêu cầu.